Doç. Dr. Özcan Mert
ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 20, Cilt: VII, Mart 1991
Türkiyeyi yönetirken ve çağdaş medeniyet seviyesine ulaştırmak istediği Türk milletine önderlik ederken eğitim, öğretim ve öğretmenlere çok önem veren ve özel bir ilgi gösteren Atatürkün yetişmesinde, görmüş olduğu eğitim ve öğretim yanında ders aldığı öğretmenlerinin de yeri ve rolü büyüktür. Onun ilk ve orta öğrenimindeki öğretmenleri arasında ilkokul öğretmeni Şemsi Efendi, askerî rüşdiyedeki Fransızca öğretmeni Yüzbaşı Nakiyüddin Bey, askerî idadideki kitabet öğretmeni Mehmet Asım Efendi, tarih öğretmeni Topçu Kolağası Mehmet Tevfık Bey1 ile askerî rüşdiyedeki öğretmeni Osman Tevfık Bey2 hatıra başta gelen isimlerdir.
Her insan gibi Atatürkün de fikir yapısının oluşmasında ilk etkide bulunanlar, ailesi ve öğretmenleri olmuştur3. İşte bu öğretmenlerin birincisi olan Şemsi Efendi, Türk eğitiminde başardığı işler yanında, çocukluğundan itibaren onun hayatına yön vermesi bakımından da büyük bir öneme sahiptir.
Şemsi Efendinin hayat hikâyesinin yazılmasının bir ihtiyaç olduğunu ilk defa 1943 yılında Ali Canib Yöntem ifade etmiş4 olmakla beraber onunla ilgili ilk biyografik bilgilere daha 1912de Osman Şevki Efendinin neşrettiği bir ders kitabında rastlanır5. Bundan sonra 1938de Emekli Korgeneral Galip Pasiner, Şemsi Efendi ile ilgili hatıralarını bir gazetede yayınlamıştır6. Osman Şevki Efendiden hareketle Faik Reşit Unat 1963te, herhangi bir dipnotu vermeksizin ve İsmail Eren ise 1967de Osman Şevkiyi belirterek birer makale kaleme almışlardır7. Son olarak da 1981 yılında Yahya Akyüz, Pasiner ve Unatın ifadelerini esas alarak bir senteze varmaya çalışmıştır8. Ancak Şemsi Efendi ile alâkalı söz konusu makalelerde arşiv belgelerine ve salnamelere hiç yer verilmemiştir.
Bu yazıda resmî belge ve yayınlar yanısıra diğer kaynaklardan da yararlanma yoluna gidilmek suretiyle hem Şemsi Efendinin hayat hikâyesi ve eğitimci kişiliği, hem de Atatürkün ilk eğitimini nasıl bir öğretmen ve okuldan almış olduğu daha açık bir biçimde ortaya konmaya çalışılacaktır.
HAYATI
Şemsi Efendi, 1852 yılı civarında doğdu. Fakir bir ailenin çocuğu olarak o, eğitim ve öğrenimi süresince karşılaştığı her türlü güçlükle mücadele etmesini bilmiş ve önce ilköğrenimini ardından da 1867 yılında 15 yaşlarında iken Tanzimat döeminin modern eğitim kurumlarından biri olan rüşdiyeyi (Selanik Rüşdiyesi)9 başarıyla bitirerek ortaöğrenimini tamamladı10.
Ailesine malî katkıda bulunmak isteyen Şemsi, bir dükkânda çalışmaya başladı. Bununla yetinmedi. Dükkânda çalışması yanısıra rüşdiyeye devam edemeyenlere hususi dersler vermek suretiyle, Selanikte ilk özel halk dershanesini kurmuş oldu .
Arapça ve Farsça yanında Fransızca da öğrenen Şemsi Efendi12, 1869-1871 yıllarında Aynarozda gümrük idaresinde kâtip olarak çalıştı ve 1871den itibaren de Selanikte yeni açılan bir yabancı özel okulda Türkçe öğretmenliği yapmaya başladı. Ecnebi okuldaki çalışması onun hayatında bir dönüm noktası teşkil etti. Nitekim burada çalıştığı sürece çeşitli gözlem ve temaslarda bulundu. Okuldaki çalışma ortamının mükemmelliği meslekî yönden ufkunu genişletti13. Bu çalışması esnasında onda, benzer şartlar ve yeni metodlarla Türk öğrencilerine öğretmenlik yapmak üzere bir ilkokul açma fikri doğdu.
1869 tarihli maarif nizâmnâmesinin 129. ve 130. maddeleri ecnebi ve gayr-ı müslim tebaa yanında müslüman Türklere de özel okul açma imkânı tanımaktaydı14. Şemsi Efendi, bu imkândan yararlanarak bir ilkokul açma girişiminde bulundu. Kendisini bu konuda bazı öğrenci velilerinin teşvik etti ve birkaç meslekdaşı destekledi. O, halktan topladığı ianelerle işe koyuldu15. Selanik Maarif Müdürü Radoviçli Mustafa Beyin yardımlarıyla kendisine yeni bir okul açması için ruhsat verildi ve bir de bina tahsis edildi. Şemsi Efendi, 1872 yılında Selanik şehrinin Sabri Paşa Caddesindeki Çarşamba Dergâhı adlı bir tekkenin karşısında bulunan tek katlı küçük bir binada okulunu açarak hizmete soktu. Daha sonra o, meslekdaşı Abdi Kâmil Efendiyi öğretim kadrosuna dahil etti ve genişlettiği okuluna Şemsi Efendi Mektebi adını verdi16.
Şimdiki bilgilere göre Şemsi Efendi Mektebi, Cemiyet-i Tedrîye-i İslâmiye tarafından 1865 yılında İstanbulda açılmış olan mektepten17 sonra, bir Türk tarafından Osmanlı memleketinde kurulan ilk özel okul olma özelliğini taşımaktadır.
Şemsi Efendinin açtığı okul uzun ömürlü olmadı. Ancak kendisi, kapanan her okulunun ardından bir yenisini açmaya çalıştı. Bu arada Selanikte kendisi gibi şöhret kazanmış bir eğitimci olan İsmail Hakkı Efendi ile beraber, Aktarönünde harap bir mescidi tamir ettirip okul haline getirdiler. Bu iki eğitimcinin beraberliği uzun sürmedi ve İsmail Hakkı Efendi, muhtemelen bir anlaşmazlık sonunda ortaklıktan ayrılıp yeni bir okul açtı18.
Şemsi ve İsmail Hakkı Efendilerin okulları, Selanikte 1879 yılında öğretime başlayan Mekteb-i Terakki adlı özel eğitim kurumunun açılmasında etkili olduğu gibi her ikisi de adı geçen okulun kuruluşunda görev aldılar. Aynı mektebin kadrosunda bir ara bu iki arkadaştan ilki öğretmen, ikincisi ise hem muallim ve hem de müdür olarak bulunmuştur19.
Şemsi Efendi, 1880 yılı civarında açılan Şemstil-maârif20 adlı özel okulu idare etmek üzere çağırıldığı İstanbula gitti. Ancak yaptığı görüşmeler olumlu bir sonuç vermeyince Selânike geri döndü21.
Şemsi Efendinin kurduğu özel okulların idari işleri, yalnız kurucu idarecilerin varlığına bağlı idi. Bu tür okulların genişletilmesi güç olduğu gibi yönetimi de zordu22. Bunun başlıca sebepleri arasında malî imkânsızlıklar ve kaliteli öğretmenlerin azlığı sayılabilir. Aynı hususta kendisinin geçimsiz bir kimse olmasının23 da rolü olabileceğini unutmamak gerekir. Bu bakımdan Şemsi Efendi, kurduğu okulları uzun süreli devam ettirmedi. Ancak öğretmenlik mesleğine olan bağlılığı ve çocuklara duyduğu sevgi ve şefkat sonucu yılmadan yenilerini hizmete sokmayı başardı. Nitekim Atatürkün ilkokula başladığı 1887 yılı civarında, Şemsi Efendinin bu okulunu yeni açmış olduğu anlaşılmaktadır24.
H. 131 i/M. 15 Temmuz 1893-4 Temmuz 1894 tarihinde, Şemsi Efendi Selanikteki Ravza-i Talîm Mektebinin kurucusu olarak görülmektedir25. Lâkin bu okulun da faaliyeti kısa sürmüş olmalıdır. Zira sonraki yıllarda, Şemsi fendi, 1885 yılından beri Selanikte ileri düzeyde ve çağdaş anlam-da bir eğitim ve öğretim hizmeti veren Feyziye Mektebihde26 öğretmenlik yapmaya başladı. Buranın ilkokul kısmı olan Mekteb-i Feyz-i Sıbyânın Heyet-i Tednsiyesmac yani öğretim kadrosunda, H. 1312 / M. Temmuz 1894 - 23 Haziran 1895 ve H. 1313 / M. 24 Haziran 1895 II Haziran 1896 tarihlerinde, Akâid-i Dînîye ve Kırâat Muallimi olarak görev yapmıştır27. Daha sonra o, H. 1315/M. 2 Haziran 1897 - 21 Mayıs 1898 ve H. 1316/M. 22 mayıs 1898 - 11 Mayıs 1899 yıllarında aynı okulda, Tatbîkât-ı Arabiye MuaUimi28 ve H. 1325/M. 14 Şubat 1907 - 3 Şubat 1908de söz konusu mektebin inâs kısmında yani kızlar bölümünde sadece muallim olarak görülmektedir29.
Şemsi Efendinin Selanikteki öğretmenliği, Balkan harbine kadar devam etti. Bu şehrin 8 Kasım 1912de Yunan kuvvetlerine teslim olması üzerine, Şemsi Efendi, altmış yıl kadar yaşamış olduğu memleketinden ayrılmak ve İstanbula göç etmek mecburiyetinde kaldı. O, yerleştiği başkentte ilköğretim müfettişliğine tayin edildi30.
Yarım yüzyıla yakın bir süre Türk maarifine hizmet vermiş olan Şemsi Efendi, Eyüp (İstanbul) civarındaki Hazreti Halitte31 1917 yılında öldü32. Kabri Üsküdardaki Bülbülderesi Mezarlığındadır33.
ÖĞRETMENLİĞİ VE EĞİTİMCİLİĞİ
Tanzimat dönemi yeniliklerinden biri de maarif sahasında usûl-i cedîdenin uygulanmasıdır. Usûl-i cedide hareketi, Türk eğitim sisteminde yetersiz kalan gelenekçi ders araç ve gereçleri ile öğretim metodlarının terketilip, çağdaş ve daha etkili olanlarının kullanılmaya başlamasını ifade eder. Diğer yandan bu devirde yayınlanan pedagoji ve öğretim metodu hakkındaki ilk kitaplar da söz konusu hareketin içindedir34.
Önce i848den itibaren rüşdiyelerde tatbik edilmeye başlanan usûl-i cedide, olumlu sonuçlar verince, yirmi yıl kadar sonra ilköğretimde de uygulamaya sokulmuştur. 1869 senesinde maarif nizamnamesinin kabulünden sonra kurulmaya başlanan ibtidai mekteplere, usûl-i cedide mektebi35 denmesi yanısıra, sıbyan mekteplerinde tarih, coğrafya, hesap gibi derslerin okutulmasına ve sıra, öğretmen masası, karatahta, tebeşir harita ve benzeri araç ve gereçlerin kullanılmasına geçilmiştir. Bunlara ek olarak, seyrek de olsa bir kısım okullarda, okuma yazma öğretiminde, eski ve uzun uzun heceleme metodu olan usûl-i tehecciden vazgeçilerek harflerin seslerine dayalı ve kelimeyi doğrudan okuma yöntemi olan ve günümüzdeki bilinenden bilinmeyene gitme metoduna benzeyen usûl-i savtiye denilen bir yöntemin takbikine girişilmiştir36.
Usûl-i cedidenin uygulanmasına diğer yeniliklerin hemen hepsinde olduğu gibi, ilkin başkent İstanbuldan başlanmıştır. İlköğretimdeki tatbikata İstanbulda geçildiği sıralarda, aynı alanda Selanikteki girişimler, başkentle yansır nitelikteydi. Bu yarışta Selanikteki bazı öğretmenlerle eğitimcilerin, ama özellikle ve en fazla Şemsi Efendinin rolü ve payı büyüktür37. Bundan dolayıdır ki hem Maarif Nezâreti ve hem de Selânikli bâzı eğitimciler ile basın organları, usûl-i cedîdenin bu şehirdeki ilk uygulayıcısı olarak Şemsi Efendiyi gösterirler38.
Daha öğrencilik yıllarında eğitimdeki aksaklıkları farkeden ve bilhassa ezberciliğe karşı olan Şemsi Efendi, bir ıslah çaresi olarak usûl-i cedîdenin Selanikte uygulanmasında ve özel okul açma hususunda öncü ve rehber olmuştur39. Şemsi Efendi, devrin erkek öğretmen yetiştiren okulu olan Dânil-muallimînde okumadığı halde, öğrenmiş olduğu Fransızcanın yardımıyla, Avrupadaki gelişmelerin memleketin diğer bölgelerine nazaran daha rahat izlenebildiği Selanikte kendi kendini yetiştirmiş ve modern eğitim yöntemlerini takip etmiştir. Onun ve okulunun başarısı karşısında, 1873 yılında Selanik vilâyetindeki bütün sıbyan okullarında usûl-i cedîdenin uygulanmasına karar verilmiştir40. Şemsi Efendinin arkadaş ve meslekdaşları ile birlikte yaptığı çalışmalar sayesinde adı geçen şehirde usûl-i cedide üzere eğitim ve öğretim yapan yeni ve modern özel okullar açılmıştır41. Şemsi Efendi ile Abdi Kâmil ve İsmail Hakkı Efendiler ve Selanikte yeni açılan mektepler, doğrudan ya da dolayısıyla Rumeli ve İstanbuldaki bir kısım özel okulların kurulmasında etkili olmuşlardır42.
Mahalle mektepleri ile sıbyan okullarının eğitimi ve öğretim faaliyetlerini eski geleneklere göre yoğun bir biçimde sürdürdükleri bir sırada43, Şemsi Efendi, Selanikte modern mânâda özel bir okul açma cesaretini gösteren ilk kimsedir. O, bazı cami imamları ile sıbyan okulu öğretmenlerinin eski usûl üzere çalışmakta ısrar ettikleri bir zamanda44 böylesine cesur bir davranışta bulunmakla modern eğitim ve çağdaşlaşma yolundaki azim ve kararlılığı ortaya koydu.
Şemsi Efendinin 1872 yılında Selanikte açtığı okulun dershanesinde öğretmen masası, sıra, karatahta, tebeşir, silgi ve okuma yazmayı kolaylaştırmak yani usûl-i savtiyeyi uygulamak için hazırlanmış levhalar bulunuyordu. Ayrıca o, Saatte bir tatil yapar Avluda ... [öğrencileri] nezareti altında oyunla meşgul eder, jimnastik yaptırır ve aynı zamanda ders odasının kapı ve pencerelerini açarak bozuk havayı değiştirirdi. Şemsi Efendi, oyun esnasında öğrencilerin kavga etmemelerine ve birbirlerine kötü sözler söylememelerine de dikkat ederdi. Şemsi Efendi, oyun esnasında öğrencilerin kavga etmemelerine ve birbirlerine kötü sözler söylememelerine de dikkat ederdi45. Onun öğretmenlik hayatındaki bir uygulaması da mektebe yeni yazılan her çocuğa eski ve çalışkan talebeden bir Mentor, yani lala, mürebbi tayin etmesidir. Mentor olan kimse, okula getirip götürdüğü öğrencisinin eğitimiyle ilgilenirdi46, öte yandan Şemsi Efendinin öğrencilerini sıra düzeni içinde şehiriçi gezilere de götürdüğü bilinmektedir47. O, bu tür gözlem ve inceleme gezileri ile eğitimi okul binası dışına çıkarmak suretiyle, öğrencilerini hayata daha bilgili ve bilinçli hazırlamaktaydı.
Yukarıda belirtildiği gibi Şemsi Efendinin açtığı ve çalıştığı okullar, ders araç ve gereçleri ile uygulanan pedagoji ve öğretim metodları bakımından mahalle mektepleri ile sıbyan okullarından daha iler ve üstün düzeyde bir konuma ve fonksiyona sahipti. Bu yüzden o ve okulları, çevresinde haklı bir ün kazandı. Belirtilen nitelik farkından ötürü aralarında Atatürkün babası Ali Rıza Beyin de bulunduğu bazı öğrenci velileri, çocuklarını sıbyan ve mahalle mekteplerinden alarak Şemsi Efendinin okuluna kaydettirmişlerdir48.
Şemsi Efendinin 1872de usûl-i cedide üzere hizmete soktuğu okul, tepki görmekte gecikmedi. Bu okul, Şemsi Efendi çocuklara gâvur usulünde ders okutuyor diye yenilik düşmanı bazı kimselerin saldırısına uğradı ve karatahta ile öğretmen masası gibi birtakım eşyalar kırıldı49.
Bu durum üzerine Şemsi Efendi, sayıları yirmi civarına düşen öğrencileri için, evinin altındaki büyük bir odayı dershane olarak kullandı. Ne var ki burası da saldırıdan kurtulamadı. İlk saldırıyı yapan zihniyetteki kimseler bu dershaneyi tahrip ederken gâvurluk alameti kapkara tahtayı parçaladılar50.
Başlarında Kerim isminde bir hafızın bulunduğu yeniliğe karşı bir grubun dinsizlikle suçlayarak okulunu kapattığı Şemsi Efendi51, bu şartlar altında geceleri evlerine giderek öğrencilerini yetiştirme yoluna gitti. Bu azimli ve kararlı öğretmenin, öğrencilerini rüşdiye talebeleriyle boy ölçüşebilecek kadar iyi yetiştirdiği öne sürülmüştür52. Dönemin Selanik gazetelerinin birinde bu hususta polemik türünden bir haberin bulunması bu iddiayı adeta doğrular gibidir53.
Eğitim ve öğretimde tatbik ettiği yeni yöntemlerle ve bu konudaki mücadelesi ile Şemsi Efendi, Ekim 1873 - Ocak 1874 tarihleri arasında Selanik vilâyet valiliğinde bulunmuş olan Midhat Paşanın54 dikkat ve ilgisini çekmeyi başardı. Eğitimle yakından ilgilenen55, ezberciliğe değil de tatbikata önem veren yenilikçi ve hürriyetçi bir devlet adamı olarak Midhat Paşa, Şemsi Efendinin mektebinin kapatılması meselesini vilâyet meclisinin gündemine getirdi. Burada yapılan görüşmeler sonunda okulun yeniden açılmasına karar verildi56. Vali, Şemsi Efendinin okulundaki yeni uygulamaları beğenerek kendisine ve öğrencilerine iltifatta bulunup57 okul binasının genişletilmesine yardımcı olduğu58 gibi usûl-i cedîdenin vilâyetteki bütün sıbyan okullarında tatbik edilmesine çalıştı59.
Okulunun faaliyetine izin verilmesi ve genişletilmesi üzerine Şemsi Efendi, Midhat Paşaya karşı bir minnet duymaya başladı. Onun kimsesiz çocukların eğitimi amacıyla kurulmasına önem verdiği Islahhane yani Mekteb-i Sanâyide öğretmenlik yaptı60. Paşanın fikirlerini de alâka gösterdi. Midhat Paşanın kendisine iltifat etmesi ve beşinci rütbeden bir Mecîdî nişanın verilmesinde etkili olması61, Şemsi Efendinin ona ve düşüncelerine olan bağlılığını güçlendirmiştir. Ayrıca sonraki yıllarda, Midhat Paşanın hayatı pahasına yenileşme ve meşrutiyet yolunda verdiği mücadelede, bu genç öğretmenin onun toplumcu ve hürriyetçi fikirlerini benimsemesi gayet tabiî bir durumdur. Şemsi Efendi; yenileşme, hürriyet ve meşrutiyet fikirlerini, aralarında Atatürkün de bulunduğu öğrencilerine aktarmaya çalıştı.
Hürriyetçi bir öğretmen olarak Şemsi Efendi, 23 Temmuz 1909de ikinci Meşrutiyetin ilân edilmesi üzerine, Selanikte öğrencileriyle beraber hürriyet ve meşrutiyet lehindeki gösterilere katıldı62. Meşrutiyetin 1909 yılındaki kutlama törenleri için, kız talebeleriyle birlikte İstanbula gitti ve padişah V. Mehmet Reşatın huzuruna çıktı63. Maarifçiliği ve hürriyetçiliği ile haklı bir üne ulaşmış olan Muallim Şemsi Efendi, Sultan V. Mehmet Reşatın Rumeli gezisi sırasında 7 Haziran 1911de ziyaret ettiği Selanikte padişahı karşılayan öğretmenlerin başında Şeyhül-mu allimîn olarak sözcü durumunda idi64. O, bu karşılamada sultanın iltifatına da mazhar oldu65.
Midhat Paşa gibi ve belki de onun etkisiyle66, kızların eğitim ve öğrenim görmelerine önem veren Şemsi Efendi, okulunda bir de kız bölümü açmıştı67. Kendi kızı Yektayı gazetelerin ondan yazı isteyerek derecede yetiştirmesi68, bu konudaki azim ve hedefinin bir göstergesidir. Kız öğrencilerini Selanikten İstanbula törenlere götürmesi zamanına göre son derece ileri bir harekettir. Günümüzde dahi kızların okumalarına karşı çıkan çevrelerin varlığı gözönünde tutulursa, yüz sene kadar önce onun bu husustaki çabasının ehemmiyeti ve mânâsı daha iyi anlaşılır.
Şemsi Efendi, halkın okuma alışkanlığı kazanmasına ehemmiyet veren bir eğitimci olarak da dikkati çeker. 1873 yılında öğretmenlik yaptığı Selanikte halkın kitap ve gazete okuması amacıyla açılması olan bir kıraathaneye kitap ve risaler hediye etmiştir69.
Şemsi Efendi; çocukları ve mesleğini sevmesi, onların kalbini kazanması, kimsesiz çocukların bulunduğu islahhanede ders vermesi, eğitim ve öğretimdeki çağdaşlığı, idealistliği, fedakârlığı, mücadeleciliği, kötü niyetli kimselerin baskıları veya başka sebepler sonucu kapanan her okulunun ardından bir yenisini açması, öğrencilerine sevgi ve güven duygusu aşılaması, usûl-i savtiye, jimnastik, ders aralarında teneffüs, gezi, mentor uygulamaları ile bir bakıma ünlü eğitimci Johann Heinrich Pestalozziye (1746-1827) benzetilebilir. Ya da sayılan özellikleri bakımından o, Pestalozziden etkilenmiştir denilebilir70. Çünkü Şemsi Efendi, Fransızca bildiğinden, yabancı dilde basılmış mesleği ile ilgili kitap veya makaleleri okuyarak adı-geçen kimseyi tanımış ve çalışmalarını öğrenmiş olmalıdır. XIX. yüzyılın sonlarında Osmanlı basınında Pestalozzi hakkındaki yayınlara rastlanması71 bu görüşü daha da kuvvetlendirmektir.
NİŞANLARI
Şemsi Efendi, daha öğretmenliğinin ilk yıllarında eğitim ve öğretimde uyguladığı usûl-i cedide ile başarılı ve nitelikli öğrenciler yetiştirmek için büyük bir gayret ve şevkle kendini işine ve mesleğine verdi. Bu sorumluluk duygusu, görev aşkı ve fedakârlığının sonuçlarını iyi öğrenciler yetiştirip meşhur olarak aldı. Onun ve talebelerinin başardığı Selanik dışında, İstanbulda dahi etkili oldu. Bunun tabiî bir neticesi olarak mesleğinde henüz beş sene kadar bir tecrübeye sahipken, umumiyetle devlet hizmetinde en az yirmi yıl iyi çalışmış olanlara ve bir süre kaydı olmadan da büyük hizmetlerde bulunanlara verilen Mecîdiye nişanı72 ile taltif edildi.
Şemsi Efendi, Selanikte açtığı okulda öğrencilerini yetiştirmesi hususundaki sebat ve gayretinden ötürü Maarif Nezaretinin dikkatini üzerinde topladı. Anılan nezaretin Şemsî Efendinin Selânikde açmış olduğu mektebde bulunan sakırdanın tahsîlât-ı ilmiyesine olan ikdam ve gayretine mükâfâten kendisine beşinci rütbeden bir kıta nisân-ı Mecîdî itâsına dâir bir teklifini Sadrazam Mütercim Rüştü Paşa, Sultan V. Murata sundu ve padişahın 18 Ağustos 1876 tarihli iradesi ile kendisine belirtilen nişan verildi73.
Hakkıyla elde ettiği nişanın Şemsi Efendiyi daha da şevklendiğine şüphe yoktur. Nitekim o, usûl-i cedide üzere mesleğini sürdürürken, gösterdiği başarılardan dolmayı Sultan II. Abdülhamit tarafından da ödüllendirildi. Şemsi Efendinin, Mekteb-i Feyz-i Sıbyânda vazife yaparken H. 1312/ M. 5 Temmuz 1894-23 Haziran 1894 tarihinde dördüncü rütbeden Mecîdî nişanına74 ve H. 1324/M. 25 Şubat 1906-13 Şubat 1907de de üçüncü rütbeye sahip olduğu görülmektedir75.
Şemsi Efendi, hürriyetçiliği ve meşrutiyetçiliği yanısıra eğitim ve öğretimde yıllardır uyguladığı çağdaş metodlar ile de II. Abdülhamitten sonra gelen yeni yönetimin de dikkatini çekip takdirini kazandı. Gerçekten de o, Silk-i talîm miistesibînine ve hidemât-ı maârif-perverânelir müsâhed olan zevata kayd-ı hayât ileverilen maarif nişanıyla ödüllendirildi76. Dönemin Maarif-i Umumiye Nazın Emrullah Efendi, 28 Kasım 1910da Sadârete gönderdiği bir tezkire ile Selanikde en evvel usûl-i cedide üzere tedrisâtda ve kırk seneden berii meslek-i talimde hüsn-i hidemâtda bulunmuş olan Şemsî Efendinin üçüncü rütbeden mâârif nişanıyla taltifi ni teklif etti77. Sadrazam İbrahim Hakkı Paşanın 1 Aralık 1910 tarihli tezkiresi üzerine, 2 Aralık 1910da Serkâtib-i Hazret-i Şehriyârî Hâlid Ziya (Uşaklıgil)in kaleme aldığı Sultan V. Mehmet Reşatın iradesi ile bu öneri uygun karşılandı78 ve gereği yerine getirildi79.
Üçüncü rütbeden maarif nişanı olan bir kimsenin, aynı nişanın ikinci rütbeden olanını hak edebilmesi için aradan beş başarılı yılın geçmesi nizamname gereği idi80. Böyle olmakla beraber aradan bir yıl bile geçmeden 10 Haziran 1911de Selanik Maarif Müdürü Rüştü Tahirin teklifi81 ve Maarif Nazın Abdurrahman Şerefin tezkiresi82, Sadrazamın arz tezkiresi ve Padişah V. Mehmet Reşatın i Temmuz 1911 tarihli iradesi83 ile Selânikin mekâtib-i muhtelifesinde müstahdem olub maârifin terakkisi hususunda say ve gayretlen görülen muharrerül-esâmî muallim ve muallimelerin üçüncü rütbeden maârif nisânlanyla taltifleri ve esasen mezkûr nisanı hâmil olan Şemsî Efendiye tebdîlen mezkûr nişanın ikinci rütbesinden bir kıtasının itâsı kararlaştırıldıktan sonra durum Sadâret tarafından ilgili nezârete bildirildi84.
Sonraki yıllarda Babıâli, Balkan harbinde Rumelinden göçeden öğretmenleri yarım maaşla taşra okullarında görevlendirirken85 göçmenler arasında bulunan Şemsi Efendiyi İstanbulda ilköğretim müfettişliğine getirmekle86 kendisini ve hizmetlerini başka bir biçimde takdir etmiş olmaktaydı.
Şemsi Efendi, Sadeve Bâbıâlî tarafından nişanlarla taltif edilmekle kalmadı ve hemşehrileri tarafından da maddeten olmasa bile manen ödüllendirildi. Meselâ 1907 yılında Selanik Belediyesi, şehrin maarifine olan katkılarından ve halk tarafından çok sevilmesinden87 ötürü, Hamidiye Mahallesindeki bir sokağa Şemsi Efendinin ismini verdi88. Bunlar arasında Selanikteki Terakki Mektebi öğretmenlerinden Osman Şevki Efendinin hareketi en anlamlı olanıdır. Osman Şevki Efendi, yayınladığı bir ders kitabında Şemsi Efendinin biyografisine ve bir mektubuna şer vermiştir. Bu durum, Şemsi Efendiye çok memnun etmiş ve duygulandırmıştır89.
ÖĞRENCİSİ MUSTAFA (KEMAL ATATÜRK)
Şemsi Efendinin öğrencilerinden biri de cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Paşadır. Atatürk, okuma ve yazmayı ilk olarak Şemsi Efendiden öğrenmiştir. O, ilkokula başlaması ve Şemsi Efendi ile ilgili olarak şunları söylemiştir.
Çocukluğuma dâir ilk hatırladığım şey, mektebe gitmek meselesine aittir. Bundan dolayı anamla babam arasında şiddetli bir mücâdele vardı. Annem, ilâhilerle mektebe başlamamı ve mahalle mektebine gitmemi istiyordu. Rüsûmâtda memur olan babam, o zaman yeni açılan Şemsî Efendinin mektebine devam etmeme ve yeni usûl üzerine okumama tarafdârdı. Nihayet babam işi mâhirâne bir sûretde halletti: Evvelâ merâsim-i mutâde ile mahalle mektebine başladım. Bu suretle annemin gönlü yapılmış oldu. Birkaç gün sonra da mahalle mektebinden çıktım. Şemsî Efendinin mektebine kaydedildim90.
Atatürkün bu ifadesi, gittiği okulun mahalle mekteplerinden ve Şemsi Efendinin de mahalle mekteplerindeki öğretmenlerden daha kaliteli ve üstün olduğunu gösterir biçimdedir91. Gerçekten de mahalle mekteplerinde, eğitim ve öğretimin çağdışı metodlarla uygulanması sonucu, pek de iyi tedrisat yapıldığı söylenemez92.
Ayrıca Atatürkün en önemli vasıfları arasında yeralan toplum, hürriyet ve kadın hakları meselelerindeki çalışmalarında, Midhat Paşadan aldığı ilhamla, öğrencilerini aydınlatan Şemsi Efendinin etkili olduğunu düşünmek mümkündür.
Diğer taraftan şemsi Efendinin eğitimde usûl-i cedide ve usûl-i savtiyeyi uygulamasının, Atatürkün öğretimi kolaylaştıran yeni harflerin kabulünde etkili olabileceği de ileri sürülmektedir93.
SONUÇ
Muhitinde tanınmış, çocuklarla uğraşmayı zevk edinen ve onların önemini idrak eden, mizaç bakımından laubali, şen kendisini çevresine sevdiren ve yalnız vazife itibarile değil ruhan da tam bir mektepçi olarak tanınan Şemsi efendi94; aynı zamanda öğrencilerinin disiplinine de titizlikle dikkat etmiştir95. Kendisi mesleği ile ilgili Avrupadaki yayın ve gelişmeleri takip ederek, eğitim ve öğretimde usûl-i cedîdeyi uygulayarak, yani yeni ve etkin öğretim yöntemlerine göre öğretim ve eğitim yaparak, çağına göre modern bir ilkokul öğretmeni olduğunu kanıtlamıştır. Muallimlikten Şeykül-muallimînlik ile ilköğretim müfettişliğine kadar yükselme başarısı göstermiştir. O, aralarında Atatürkün bulunduğu binlerce öğrenci yetiştirmiştir. Maarif alanında tatbik ettiği yeni usûllerle de bazı meslekdaşları üzerinde etkili olmuştur.
Şemsi Efendi, yurdumuzda özel dershanecilik ve okulculuk sahasında da öncülük yapmıştır. Bu alandaki faaliyetleri ile Selanik, İstanbul ve Balkanlarda açılan yeni ve modern okulların sayısı artmış ve eğitim ile öğretimde adeta bir rekabet ortamı doğmuştur.
Hürriyet ve meşrutiyet fikirlerini benimsemesi ve bu tür hareketleri desteklemesi Şemsi Efendinin önemli bir özelliğidir. Bu özellikteki çağdaş bir öğretmenin öğrencilerini de aynı fikirlerle yetiştirmesi gayet olağandır.
Modern eğitim metodlarını takip eden Şemsi Efendi; Tanzimat ile mutlakiyet ve meşrutiyet dönemlerinin temsilcisi olan üç değişik padişahtan sırasıyla beşinci, dördüncü ve üçüncü rütbeden Mecîdî nişanları ile üçüncü ve ikinci rütbeden maarif nişanlarına lâyık görülmüştür96. Bu durum onun ve okullarının her devirde başarılı hizmetler verdiğinin bir başka göstergesidir.
Midhat Paşadan etkilenmiş olan Şemsi Efendinin, kızların okutulmasına, toplum problemlerine ve hürriyet fikirlerine ilgi duyarak bunlara aralarında gelecekte Atatürk olacak olan küçük Mustafanın da bulunduğu öğrencilerine aşılaması onun kişiliğinin bir gereğidir. Şüphesiz Mustafa üzerindeki bir ilk tesirler önemlidir. Ancak yetişkin bir kurmay subay iken Mustafa Kemalin okuyarak, araştırarak ve öğrenerek bu devlet adamından etkilenmesi daha da mühimdir. Çünkü bazı araştırmacıların Midhat Paşa ve Atatürk arasında benzerlik kurmaları97 karşısında bu etkiler daha da fazla ehemmiyet kazanmaktadır.
NOT: Bu çalışma, 5-9 Eylül 1990 tarihlerinde Ankarada toplanmış olan XI. Türk Tarih Kongresine sunulan tebliğin ilâveler yapılmış biçimidir.
1 Yahya Akyüz Atatürkü Yetiştiren öğretmenlerden Birkaçı, Atatürk Devrimleri ve Eğitim Sempozyumu (9 - 10 Nisan 1981), Ankara 1981, s. 109-20; Şerafettin Turan, Atatürkün Düşünce Tapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, Ankara 1989, s. 5-6, 25.
2 Ahmed Emin Yalman, Takın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim c. I, İstanbul [1970], s. 10, 11.
3 Turan, a.g.e., s.5.
4 Ali Canib Yöntem, Unutulmuş Şöhretlerden: Muallim Cudi Efendi, Çtnaraltı Mecmuası, nu. 92 (1943), s. 12.
5 Osman Şevkî, Yeni Usûl Talîm-i Kırâat. Kemâlat-ı Milliye ve Fazâil-i İnsaniye, VI. Kısım, Selanik 1330, s.209-17. Şemsi Efendi, bu kitapta mevcut olan hayat hikâyesini görüp okumuştur. Bu bakımdan buradaki bilgiler, bir çeşit otobiyografi sayılabilir.
6 Galip Pasiner, Meslek ve Vazife Aşıkı Bir Maarifçi, Akşam 13 Kânûn-ı evvel 1938, s.9; Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, İstanbul 1977, c.I-II, s. 472-75.
7 Faik Reşit Unat, Atatürkün îlk Öğretmeni Şemsi Efendi ve Okulu, Eğitim, c.I, nu. 36 (1963), s.38-42; İsmail Eren, Atatürkün İlk Hocası Şemsi Efendi, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, c. V, nu.26 (1969), s.5-7.
8 Akyüz, a.g.e., s.109-12.
9 Selanik Rüşdiyesi 1859 yılında açılmıştır. Bk. Başbakanlık Arşivi, İrade, Dahiliye, nu. 28.961; İrade Meclis-i Vâlâ. nu. 18.008. Başbakanlık Arşivi bundan sonra B.A. şeklinde ve irade ise İ. biçiminde kısaltılmış olarak gösterilecektir.
10 Şevkî, a.g.e., s. 212; Eren, a.g.e., s.6.
Şevkî, a.g.e., s.212-131; Eren, a. yer; Unat, a.g.e., s.39-40.
12 Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.6.
13 Şevkî, a.g.c, s. 213; Eren, a.g. yer.
14 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.508; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1988e) Ankara 1989,5.194-95.
15 Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.4-5, 6.
16 Şevkî, a.g.e., s. 213-14; Eren, a.g. yer; Unat, a.g.e., s. 40.
17 Ergin, a.g.e., c. I-II, s. 487 vd.
18 a.g.e., c. I-II, s. 478 vd.
19 1320 Sene-i Hicriyesi Selanik Salnamesi, Defa: 17, Selanik [1320], s.401-2, 403; Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969 s.7, 15, 28.
20 Şemsül-maârîfın kuruluş tarihi farklı kitaplarda 1879-1880 (Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969 s.7) ve 1882 (Ergin, a.g.e., c. III-IV, s.951) gibi değişik gösterilmiştir. Ayrıca bk. not 42.
21 Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969 s.7-8.
22 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilâyeti Salnamesi, Defa: 16, Selanik [1318] s.341-42.
23 Şişli terakki Lisesinin Tarihçesi 90. 71/1879-1969, İstanbul, 1969, s. 7.
24 Bk. not 90.
25 1311 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Salnamesi, Defa: 12, Selanik [1311], s.159.
26 1320 Selanik Vilâyeti Sâlnâmesi,s. 397-98. Şemsi Efendinin kendi okulunu Mekteb-i Feyziye ile birleştirdiği (Unat, a.g.e., s.41) ve adı geçen okulun kurucusu olduğu ileri sürülmüştür (Semavi Eyice, Atatürkün Doğduğu Yıllarda Selanik, Doğumunun 100. Yılında Atatürke Armağan, İstanbul 1981, s.488).
27 1312 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilâyeti Salnamesi, Defa: 13, Selanik [1312], s. 138; 1313 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilâyeti Salnamesi, Defa: 14, Selanik [1313], s. 142.
28 1315 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilâyeti Salnamesi, Defa: 15, Selanik [1315], s.276; Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, sene: I, Dârül-hilâfetil-aliye 1316, s. 1065.
29 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Selanik Vilâyeti Salnamesi, Defa: 20, Selanik [1325], s.488.
Şemsi Efendinin öğretmen olarak çalıştığı Terakki ve Feyziye adlı mektepler, Dinmeler veya Avdetiler yahut Selânikliler diye bilinen cemaat tarafından kurulup hizmete sokulan özel okullar olarak bilinmektedir. Buralarda öğretim açısından devlet okullarının programları tatbik edilerek İslâm akaidi gibi dersler okutuldu. Bu durum söz konusu eğitim kurumlarının Müslüman Türkler tarafından benimsenmesine yolaçmıştır (T.H., Dönme, İslâm Ansiklopedisi, c.III, s.649; Dönmeler veya Avdetiler, Türk Ansiklopedisi, c.XIV, s.43; Vatan, 21 Kânûn-ı sânî 1340/1924, s.2).
30 Unat, a.g.e., s.42.
31 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.470.
32 Unat makalesinde (s. 42) Şemsi Efendinin ölüm yılını 1916 olarak göstermiştir. Oysa bu kimsenin ölüm tarihi, mezartaşı kitabesinde 1333/1917 biçiminde yazılıdır.
33 Bülbülderesi Mezarlığının Selânikliler diye bilinen topluluğun kabristanı olduğuna dair bk. Abdurrahman Küçük, Dönmeler ve Dönmelik Tarihi, İstanbul basım tarihi yok, s.219, 246.
34 Akyüz, a.g.e., s.228. Usûl-i adîde hareketi, daha sonra Osmanlı toprakları dışındaki Türk dünyasına da yayılmıştır. Bk. A. Battal-Taymas, Türk Dünyasında Usulücedid Hareketi, Türk Kültürü, c.II, nu. 18 (1964), s. 119-25. Bu bölgelerdeki faaliyetlerde en etkili rolü oyanayan Gaspırah İsmailin konuyla ilgili İsmail Gasprenski, Mekteb ve Usûl-i Cedîd Nedir?, Bağçesaray, Tercüman Gazetesi Basmahanesi 1894, 10 s. bibliyografik künyeli bir de eseri tesbit edilmiştir. Bk. M. Seyfettin Özeğe, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, İstanbul 1971-1982, c.III, s.1078.
35 25 yıl kadar sonra Gaspıralı İsmailin yeni usûl üzere Bahçesarayda açtığı okula da Usûlü Cedid Mektebi denmiş ve bu ad Kırımda benimsenmiştir. Bak. Taymas, a.g.e., s. 120.
36 Akyüz, a.g.e., s.224, 228-32, 242-44. Okuma öğretilirken usûl-i teheccide sözcükler cim üstün ce, cim esre d, cim bire cü... şeklinde ve usûl-i savtiyede ise ce, d, cü... biçiminde okutulmaktaydı. Okumada önce, talebelerin günlük hayatta bilip tanıdığı sözcüklerden seçilip öğretilmekteydi.
37 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.469-70.
38 Bk. not 77; Şevkî, a.g.e., s.211-214; Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kânûn-ı evvel 1289, s. 1.
39 Şevkî, a.g.e., s.2ii, 212, 214.
40 Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kânûn-ı evvel 1289, s. i, 4; Ali Haydar Midhat, Midhat Paşa, c.I, İstanbul 1325, s. 152.
41 1318... Selanik Vilâyeti Salnamesi, a.g. yer.
42 Çocuk Beğçeyi, I. sene, nu. 12 (1321), s.8; Şevkî, a.g.e., s.215; Ergin, a.g.e., c.I-II, s. 469-71; Eren, a.g.e., s. 7. Şemsi Efendinin 1872 yılında açtığı okulda çalışan Abdi Kâmil Efendi, daha sonra geldiği İstanbulda Şemsül-maarif adı özel ve modern okulu kurmuştur. Bu kimse, muhtemelen Şemsi Efendiye duyduğu saygı ve hayranlıktan ötürü, okuluna Şemsüt-maârif ismini vermiş olmalıdır.
43 Faik Reşit Unat, Atatürkün Öğrenim Hayatı ve Yetiştiği Devrin Eğitim Sistemi, Atatürk Konferansları, c. I, Ankara 1964, s.74. Bu makale ayrıca Türk Tarih Kurumunun Belleten adlı dergisinde de yayınlanmıştır [c. XXVII, nu. 108 (1963), s. 601-24].
44 B.A., Ayniyat Defteri, nu. 1.072, s.16.
45 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.473-74.
46 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.470.
47 Ali Canip Yöntem, Bizim Selanikte, Bir Gezinti, Takın Tarihimiz, c.I, nu. 11(1962). s.328; Akyüz, Atatürkü Yetiştiren Öğretmenlerden..., s.ııo Öğrencilerin gezileri hakkında 1862 tarihli bir belge için B.A., Dahiliye nu. 33.931.
48 Yalman, a.g. yer; Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s. 473.
49 Pasiner, a.g. yen Ergin, a.g.e., c. I-II, s. 474; Roderic H. Davison, Osmanlı Türkiyesinde Batılı Eğitim, çev. Mehmet Seyitdanlıoğlu, Belleten, c.LI, nu.200 (1987), s.1041.
Şemsi Efendi gibi Gaspıralı İsmail de, Kırımda usûl-i cedide üzere ilk defa bir okul açtığı zaman, Bahçesaraylı hemşehrilerinin tepkisi ile karşılaştırma Bk. Taymas, a.g.e., s. 120.
50 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g. yer.
51 Ergin, a.g.e., c. MI, s.470.
52 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.474-75.
53 Vali Paşa Hazretlerinin geçende Şemsî Efendi Mektebini teşrif ve şâkirdânın usûl-i tahsîliyelerini takdir ve istihsân eylediği misillü Mekteb-i Rüşdiyeyi dahi teşrif ve oradaki talebenin derslerini ve malûmât-ı müktesebelerini sûâl ve teftiş buyurduklarını 41 numaralı nüshamızda maa-iftihâr dere ve beyân eylemiş idik.
Rüşdiye talebesi tahsilât-ı vâki alannın takdiri hususundaki ta bîrât-ı kalemiyemizi Şemsî Efendinin sıbyân mektebini takdim ve tercih manâsına hamlederek bundan teessür ile bir varaka yazub göndermişlerdir. Biz bu bâbda olan maksad-ı mütâla âtımızı tavzih ve beyân etmezden evvel Mekteb-i Rüşdiye talebesinin böyle bir sehâb ile ibrâz-ı teessür ve infiâl etmelerini tahsîl-i fünun ve ulûmdan heves ve arzularının kuvvetine ve her birinin say ve gayret ve himmetine delîl-i cedîd ittihâz ederek burasını tebrik ederiz.
Şemsî Efendinin mektebi hakkında olan sitayişe gelince efendi-i mumaileyh mecbûl olduğu hamiyyet-i fıtriye ve gayret-i vataniye ve milliye iktizâstnea mücerred ebnây-t nevine hidmet etmek ve et-fâl ve sıbyânı usûl-i cedide üzerfejtalîm ve terbiye eylemek içün bir mekteb açmış ve henüz mektebe girmiş olan bir çocuğun birkaç ay içinde harekesiz ibareyi salis okuyacak dereceye vâsıl olduktan biz-zât görülmüş olduğundan ve su aralık sıbyân mektebim hakkında vazına teşebbüs olunan usûl ve kâide dahi böyle bir maksada mübteni yapılacağından efendi-i mumaileyh doğrusu bu hâlde pek güzel bir kâide vazına muvaffak olmuş ve memlekete ve vatanına lâzım ve lâyık olan hidmetini hüsn-i îfâ ederek eserini dahi meydâna koymuş olmasıyla mumaileyhin sena ve sitayişinde rüşdiye talebesinin dahi bizimle mütlehidül-lisân olacaklarını ümid eyleriz. Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kânûn-ı evvel 1289, s.1. Bk. Ek III.
54 M. Tayyib Gökbilgin, Midhat Paşa, İslâm Ansiklopedisi, c.VIII, s.275.
55 Bk. not 66; Midhat, a.g.e., c.I, s.42; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.466-67, 686; Davison, a.g.e., s. 1039; Ezel Kural Shaw, Midhat Paşa, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, c.V, İstanbul 1985, s.1301, 1302, 1303; İlber Ortaylı, Midhat Paşanın Vilayet Yönetimindeki Kadroları ve Politikası, Uluslararası Midhat Pasa Semineri Bildiriler ve Tartışmalar, Ankara 1986, s.229.
56 Pasiner, a.g. yer; Ergin, a.g.e., c.I-II, s.475.
37 Zât-ı sâmt-i hazrei-i vilâyetpenâhî geçen gün Şemsî Efendinin mektebini teşrif ve her sınıf sâkirdâm biz-zât birer birer imtihan ile gördükleri hüsn-i intizâm terbiyeleri üzerine gerek efendi-i mumaileyhi ve gerek sâkirdâm ayn ayrı taltif buyurdukları ve oradan Mekteb-i Rüsdiyeyi de teşrif ile orada da şakirdinin derslerini ve usûl-i tailmiyelerini sûâl ve tef tıs buyurdukları ve ertesi günü mumaileyh Şemsî Efendiye usûl-i terbiye ve talîmini lakdîren bir aded sâat ihsan ve inayet buyurdukları vâsıl-ı sâmia-i memnuniyetimiz olmuşdur. Bk. Rumeli, 18 Şevval 1290/26 Teşrîn-i sânî 1289, s.i. Ayrıca bk. Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.6-7.
58 Şevkî, a.g.e., s.214-15; Şişli Terakki Lisesinin Tarihçesi 90. Yıl 1879-1969, İstanbul 1969, s.6-7, 8.
59 Bk. not 40.
60 Rumeli, 10 Zilkade 1290/17 Kânûn-ı evvel 1289, s.i.
61 Şevkî, a.g.e., s.215. Şemsi Efendiye beşinci rütbeden Mecîdî nişan verildiği sırada, Midhat Paşa, İstanbulda Şûrây-ı Devlet Reisi olarak bulunmaktaydı. Bk. Gökbilgin, a.g.e., s.276.
62 Pasiner, a.g. yer.
63 Şevkî, a.g.e., s.216.
64 Yöntem, a.g.e., 328-29.
65 Resimli Kitâb, c.V, nu.30 (1327/1911), s.490.
66 Midhat Paşa, 1865 yılında Rusçukta bir Kız Sanayi Mektebi açarak kızların eğitimine verdiği ehemmiyete göstermiştir. Bk. Ergin, a.g.e., c. I-II, s.686.
07 Şevkî, a.g.e., s.215.
68 Mütâlaa, 22 Rebiyütevvel 1314/30 Ağustos 1312, s.8; Eren, a.g.e., s.7.
69 Rumeli, 25 Şevval 1290/3 Kânûn-ı evvel 1289, s.2, 3. Şemsi Efendinin kıraathaneye armağan ettiği kitaplardan bibliyografik künyeleri belirlenebilenler:
Veysî, Şehâdetnâme-i Veysî, İstanbul 1283; Yazar adı yok, Münâzara-i Tûtî ile £âg, çev. Şerif, neşr. Atıf. İstanbul 1287; Necîb. Malûmât-ı Muhtasara Risalesi, [İstanbul] 1281, 1286, 1288; Nergisî, Hamse-i Nergisi, Bulak 1255 ve İstanbul 1285; [Cemâl], Rehnümây-ı Suhulet, [İstanbul, basım tarihi yok]; Yazar adı yok, Muvâzene-i Kuvve-i Düvet-i Avrupa, İstanbul 1285; Kostandiyos, Heyet-i Sâbıka-i Kostantaniye, çev. Yorgaki Petropulo, İstanbul 1277 ve neşr. Şemsî, İstanbul 1289; Abdurrahman Sâmî, Rümuzü l-hikem, [İstanbul] 1287; İmâmzâde [Mehmet] Esad, Feth-i Kostantaniye İstanbul 1285 Ahmed Hamdî Şirvânî, Makâletül-urefâ fî Mesâilit-hükemâ, İstanbul 1285 (Özeğe, a.g.e., c. I, s. 403; c. II, s.552; c.III, s.1001, 1014, 1262, 1284; c. IV, s. 1453, 1500, 1634).
70 Nafi Atuf Kansu, Pedegoji Tarihi, İstanbul 1952, s.152, 154, 155, 158, 159, 161, 163, 169, 170; Kemal Aytaç, Avrupa Eğitim Tarihi, Ankara 1972, 256, 261, 270.
71 Mehmed Nâdir, Talîm ve Terbiye-i Etfâl. Usûl-i Tedris, Tercümân-ı Hakikât, 22-23 ve 31 Teşrin-i evvel 1311/3-4 ve 12 Teşrîn-i sânî 1895, 3. sayfalara; Ergin, a.g.e., c.III-IV, s. 1009.
72 Mehmed Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.II, İstanbul 1971, s.428.
73 B.A. Babıâli Evrak Odası, Gelen Giden Defterleri, nu.390, sene: 1293, sıra nu: 75- Bk. Ek IV. Şemsi Efendiye nişan verilmesi hakkındaki irade belgesi zuhur etmediği için bu konuda İrade Kataloğundaki kayıttan faydalanılmıştır. Bk. B.A., İrade Katalogu, sene: 1293, kısım: Dahiliye, nu.50.793. Bundan sonraki dipnotlarında Babıâli Evrak Odası, B.E.O. şeklinde kısaltılmış olarak verilecektir.
74 1312 Selanik Vilâyeti Salnamesi, s. 138.
75 1324 Sene-i Hicriyesi Selanik Vilâyeti Salnamesi, Defa: 19, Selanik [1324], s.516.
70 Düstûr, Tertib-i Sânî, c.II, Dersaadet 1330, s.266; Reşat Özalp, Millî Eğitimle İlgili Mevzuat (1857-1923), İstanbul 1982, s.449.
77 B.A.İ., Taltifat, 24 ZA 1328, ief. Bk. ek V.
78 B.A.İ., Taltifat, 24 ZA 1328. Bk. Ek VI.
79 B.A., B.E.O., nu.:287.3oo. Bk. Ek VII.
80 Düstûr, Tertib-i Sânî, c.II, s.267, Özalp, a.g. yer.
81 B.A.İ., Taltifat, 1 B 1329, lef. Bk. Ek VIII.
82 B.A.İ., Taltifat, 1 B 1329, lef. Bk. Ek IX.
83 B.A.İ., Taltifat, 1 B 1329. Bk. Ek X.
84 B.A., B.E.O., nu.293.569. Bk. Ek XI.
85 B.A., B.E.O., nu.310.398.
86 Bk. not 30.
87 Resimli Kitâb, c.V, nu.30 (1327/1911), s.490.
88 Eren, a.g.e., s.7.
89 Şevkî, a.g.e., s. [II).
90 Ahmed Emin [Yalman] Büyük Millet Meclisi Reîsi Müşîr Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin Târihçe-i Hayâtı, Vakti, 10 Kânûn-ı sânî 1338/1922, s.1; a. ya., Takın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, c.II, İstanbul 1970, s.253; Sadi Borak - Utkan Kocatürk, Atatürkün Söylev ve Demeçleri, c.V, Ankara 1972, s.84.
91 Bu mektebde Şemsî Efendi harfleri kendi tertib ettiği levhalar üzerinde okutmağa başladığı zaman herkes şaşmıştı. Aylarca mahalle mekteblerinde elifbeyi öğrenemeyen talebe birkaç gün zarfında kelimeleri rabta başlıyordu. Bk. Şevkî, a.g.e., s. 214.
92 Atatürk, genç bir kurmay subay iken arkadaşı Ali Fuat (Cebesoy) ile beraber, çocukluğunda gittiği Şemsi Efendinin okulu ile mahalle mektebini ziyaret etmiştir. O mahalle mektebinin kapanmış olduğunu görünce İsabet olmuş demiştir. Bk. Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, İstanbul 1981, s.4.
93 Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1988e) Ankara 1989, s.372.
94 Yöntem, Unutulmuş Şöhretlerden Muallim Cudi, s. 12.
95 Ergin, a.g.e., c.I-II, s.470.
96 Gerek Mecîdî gerekse maarif nişanı olsun, bir derece yüksek nişan alan kimse, bir öncekini iade ederdi. Bk. Düstur, a.g. yer; Pakalın, a.g. yer; Özalp, a.g. yer.
97 Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev. Mehmet Harmancı, c.II, İstanbul 1983, s.102.
----------------------
- ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 20, Cilt: VII, Mart 1991
http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=D ... erikNo=626