Mehmet Perinçekin
ATATÜRKÜN SOVYETLERLE GÖRÜŞMELERİ
Sovyet Arşiv Belgeleriyle
(Kaynak Yayınları - 2. Basım Mart 2007)
adlı eserinin önsözü ve sonuç bölümü
ÖNSÖZ
O ırak
menzil artık ırak değil!
Dede tarih - yayı veren,
biziz geren,
uçan ok ki, kavgamızdır, kuş misali,
hedef, kurtuluş misali! ...
Nâzım Hikmet(1)
Rusya Devlet Arşivindeki Çalışmalarım
Yedi senedir Sovyet Rusya-Kemalist Türkiye ilişkilerini araştırıyorum. Özellikle Sovyet belgeleri üzerinde yoğunlaştım. Moskovadaki Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi (RGASPİ)nde konuya ışık tutacak binin üzerinde belge buldum ve inceledim.
Arşivin eski adı, Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi (SBKP MK) dönemi Marksizm-Leninizm Enstitüsü Merkez Parti Arşivi.
SSCBnin dağılmasından sonra arşivin ismi değiştirilmiş. Arşiv, Rusya Yakın Tarih Belgeleri Koruma ve Araştırma Merkezi (RTHİD-Nİ) olarak da biliniyor. Ekim Devriminin hemen sonrasında kurulmuş. Lenin, özellikle gelecek kuşaklara tecrübe aktarımını sağlamak amacıyla bu arşivin kurulmasını istemiş.
(1)Nâzım Hikmet, Şiirler, c.1, Steno, Varna, 1993, s.97 vd.
Arşiv, iki bölümden oluşuyor: Parti Arşivi ve Komintern (Komünist Enternasyonal) Arşivi. Bu bölümlerde 800e yakın kişi ve konu başlıklı koleksiyon (fond) bulunuyor.
Arşivde Sovyet Rusya-Kemalist Türkiye İlişkileri konusunda yaptığım araştırma sırasında, Komintern bölümünde, Doğu Halkları Kurultayı-Doğu Halkları Propaganda Harekât Konseyi (Ocak 1920-Eylül 1922), Komintern Doğu Sekreteryası (19261935), Komintern Yürütme Kurulu İstihbarat Dairesi (19201929), Kominternde TKP Temsilcileri(19221941), Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi koleksiyonlarını inceledim.
Parti Arşivinde ise Vladimir İliç Ulyanov (Lenin), Leninin Sekreteryası, Josef Visaryanoviç Cugaşvili (Stalin), Voroşilov, Kalinin, Kirov, Orconikidze, Mihail Vasilyeviç Frunze, Mihail Grigoryeviç Tshakaya, RKP(b) MK (Rusya Komünist Partisi bolşevik- Merkez Komitesi), Kafkasya Bürosu (19201922), RKP(b) MK Güneydoğu Bürosu (19211924), RKP(b) MK Dönemi Türk Halkları Arasında Ajitasyon ve Propaganda Merkez Bürosu (19181921), VKP (b) (Bütün Sovyetler KP) MK Sınır Ötesi Temel Örgütler Bürosu ve RKP (b) Politbüro koleksiyonlarını taradım. Bini aşkın belgenin fotokopilerini Türkiyeye getirdim. Arşiv yönetiminden belgelerin yayın hakkını ve bilimsel çalışmalarda kullanma yetkisi içeren izin belgesini de yazılı ve mühürlü olarak aldım.
Rusya Toplumsal-Siyasal Devlet Arşivinde, Sovyet devletine ve hükümetine ait olanlar yanında, TBMM hükümetine ait belgeler de bulunuyor. Bunların çok önemli bir bölümü, çok gizli ve gizli damgalarını taşıyor. Birçoğunun üzerinde Lenin, Stalin ve diğer Sovyet yöneticilerinin notlarına ve imzalarına rastlanıyor. Dahası, Mustafa Kemal Atatürkle yapılan birçok görüşmenin tutanağı ve Atatürkün şimdiye kadar yayımlanmamış yazışmaları da var.
Arşivin yanı sıra, dünyanın en büyük kütüphanelerinden biri olan Lenin Kütüphanesinde ve ancak referansla girilebilen Rusya Tarihi Yayınlar Devlet Kütüphanesinde de çalıştım. Lenin Kütüphanesinde, SSCB Dış Politika Belgeleri adlı, Dışişleri Bakanlığının yayımladığı kitabın ilk 22 cildinde yer alan 19171938 yılları arasındaki Türk-Sovyet ilişkileriyle ilgili belgelerin fotokopilerini ülkemize getirdim. Yine aynı konuda Sovyet Türkolog ve tarihçilerinin onlarca eserini inceledim.
Tarihi Yayınlar Kütüphanesinde ise, Rusya, Azerbaycan, Özbekistan, Ermenistan SSC Bilimler Akademilerinin ve üniversitelerinin 19201998 yılları arasında çıkarılan yayın organlarıyla birlikte Doğu ve Asya tarihi alanındaki 20den fazla dergiyi taradım ve Türkiye tarihinin 19191938 dönemiyle ilgili makaleleri ve yayımlanmış belgeleri toparladım.
Türkiyede ise, özellikle 1930lu yılların Cumhuriyet, Akşam ve Milliyet gazetelerini taradım. Türk-Sovyet ilişkileriyle ilgili haberleri ve köşe yazılarını inceledim.
Tarihimizi Yeniden Yazdıracak Değerde Belgeler
Rusya Devlet Arşivinde, Türkiyeye ilişkin on binlerce belge bulunuyor. Olağanüstü zenginlikte bir hazine, Kurtuluş Savaşımızı, Kemalist Devrimi, Türkiye- Sovyetler Birliği ilişkilerini, Kürt ve Ermeni sorunlarını inceleyen araştırmacıları bekliyor. Yapılan araştırmalarda ortaya çıkarılan belgeler, Türkiye tarihinin yeniden yazdırılmasını gerektirecek önemdedir.
Bu belgeler,
* Türkiye Devriminin dünya ölçeğindeki önemini,
* Atatürkün büyük devrimci kişiliğini,
* Türk-Sovyet dostluğunun dünya tarihini etkileyen rolünü,
* Ermeni sorununda Türkiyeye yöneltilen emperyalist suçlamaların haksızlığını,
* Kürt isyanlarının gerici karakterini yansıtmaktadır.
Belgeler, Türkiyenin ulusal kuvvetlerinin, uluslararası alanda ve iç cephede yürüttüğü ideolojik ve siyasal mücadele açısından eşi bulunmayan kanıtları içermektedir.
Kitabın Kapsamı ve Amacı
Elinizdeki kitapta, Atatürkün Sovyet yetkilileri ile yaptığı görüşmeler incelenmiştir. Başlıca kaynağımız, Türkiyede bugüne kadar incelenmek bir yana, bilinmeyen Rusya Toplumsal-Siyasi Tarih Devlet Arşivi belgeleridir. Kitapta ayrıca, Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezi Devlet En Yeni Tarih Arşivi ve Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi belgelerinden de yararlanılmıştır.
Kitabın ekler bölümünde sunduğumuz belgeler, ya görüşme tutanakları ya da görüşmeleri en üst makamlara bildiren raporlardır. Görüşmeleri daha iyi anlamamıza yardımcı olacağı ve ayrıca önemli bilgiler bulunduğu için, raporların görüşme dışındaki bölümlerini de yayımlıyoruz. Ayrıca doğrudan bir Sovyet yetkilisi olmasa da, Türkiye Komünist Partisi (TKP) temsilcisi Süleyman Saminin Mustafa Kemal Paşayla görüşmesini ve İsmet İnönünün Stalinle Moskovada yaptığı görüşmeyi, önemleri dolayısıyla bu kitaba aldık.
Atatürkün Sovyet yetkilileriyle, itimatnamelerini kabul ederken veya ziyafet sırasında yaptığı konuşmaları Ekler bölümüne almadık. Bu konuşmalar, bu dizinin dördüncü kitabında yer alacak.
Bu kitapta amacımız, Türk dış politikasının 19191938 yıllarındaki devrimci döneminin incelenmesine, özellikle Türk-Sovyet ilişkileri bağlamında katkıda bulunmak. Olayları ve görüşmeleri tarih sırasıyla ele alacağız. Atatürk ile Sovyet yetkilileri arasındaki görüşmelerin gündemine giren konuların çeşitli boyutlarını, parantezler açarak inceleyeceğiz. Bu açıdan, kitabın akışı içinde, görüşme belgesine atıf yapıldığında, metnin öncelikle okunması yerinde olur.
Sovyet Arşivlerinde Türkiye dizisinin kısa erimde çıkacak diğer kitapları şöyle sıralayabilir:
- Sovyet Yetkililerinin Türkiye ve Atatürk Anıları,
- Kurtuluş Savaşı Önderliğinin Sovyetlerle Görüşmeleri,
- Atatürkün Sovyetlerle Yazışmaları
Elinizdeki kitap, daha sonra yayımlanacak olan bu üç kitabın kılavuzu olacaktır.
Atatürk dönemindeki Türk-Sovyet ittifakının hakkıyla incelenmesi, arşivlerdeki belgeler ve Rusyada yayımlanmış eserler de göz önünde tutulursa, ansiklopedi kapsamında bir iştir. Bu da uzun vadeli bir proje olarak önümüzde durmaktadır.
Türk-Sovyet ittifakı, bugünü anlamak ve yakıcı sorunlara cevap bulmak açısından büyük önem taşımaktadır. Kıbrıs ve Kuzey Irak cephelerinden ve içeriden kuşatılan Türkiye, yeni dış politika seçeneklerini tartışmaya başlamıştır bile. Geçmiş tecrübeleri değerlendirme görevi, bu açıdan da kaçınılmaz olarak önümüzde durmaktadır.
Bu çalışma sırasında her türlü katılarından dolayı Moskova Uluslararası İlişkiler Devlet Enstitüsü (MGİMO) öğretim üyesi Doç. Dr. Kalerya Antoninovna Belova ve Marina Aleksiyevna Mazurovaya; başta Valeri Nikolayeviç Şepelev ve İrina Nikolayevna Seleznevayaya olmak üzere Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi yönetici ve görevlilerine; başta Galina Vasielenko olmak üzere Lenin Devlet Kütüphanesine, Rusya Tarihi Halk Devlet Kütüphanesi, Atatürk Kütüphanesi ve Atatürkün Bütün Eserleri yönetici ve çalışanlarına; ayrıca çeşitli konulardaki yardımları için, Doç. Dr. Yavuz Aslan, Hüseyin Alpdündar, Serhan Bolluk, Hikmet Çiçek, Tayfun Kurt ve Bertan Coşkuna yürekten teşekkür ederim.
Kitaptaki bütün belgeler, Rusça asıllarından Arif Acaloğlu, Gülcan Sakenova, Emre Özkan ve Mehmet Perinçek tarafından çevrilmiştir. Bu çevirilerde değerli Türkolog Arif Acaloğlunun yol gösterici yardımları unutulamaz. Arif Ağabey ile birlikte Sakenova ve Özkana teşekkür borçluyum.
4 Temmuz 2004, İstanbul
(sayfa1115)